Một đời kiệt nữ vang danh, giúp vua trị nước giúp chồng binh thư. Hà cớ chi phải mang hàm oan trầm mình nơi làn nước tối tăm.
Tôi chẳng biết người đời nghĩ gì về Thị, nhưng là người lớn lên từ nhỏ với nhau, tôi biết Lộ không có cái lá gan sát hại hoàng đế đâu.
Chúng tôi sinh ra ở làng Hải Hồ, tổng Thanh Triều, huyện Ngự Thiên, phủ Long Hưng. Vốn là con cháu trong gia đình hành nghề y, nên Thị được phụ mẫu cho theo thầy học kinh văn. Tư chất Lộ thông minh, học một biết mười, vì vậy ngay từ thời con gái Lộ đã nổi khắp vùng, không những xinh đẹp, đảm đang tháo vát, lại còn thông hiểu các kinh sách, lại có tài xuất khẩu thành thơ. Rất nhiều người tới nhà ngỏ ý cầu thân. Nhưng chưa một ai lọt vào mắt xanh của thị.
Cuộc sống đang êm đẹp, thì giặc Minh tràn sang xâm chiếm đất nước ta. Kẻ thù hung ác, chúng đi tới đâu là cướp của giết người, bắt bớ đàn bà con gái tới đó. Tin giặc xâm chiếm đất nước được lan đi khắp nơi, nhà vua ban lệnh bắt tất cả trai tráng khỏe mạnh tòng quân ra trận. Ông cụ thân sinh của Thị là Nguyễn Mỗ cũng bị bắt đi, và đã chết trong lần đó. Từ khi ông mất, gánh nặng mưu sinh đè nặng lên đôi vai của mẹ, nhìn mẹ vất vả, trong lòng Lộ thấy xót xa, bèn quyết định thôi học, bán chiếu phụ mẹ nuôi các em.
Tôi còn nhớ lần đầu tiên Thị gặp Nguyễn Trãi là một buổi chiều của một ngày cuối xuân, hôm đó tôi và Lộ cùng gánh hàng lên Kinh Thành bán, trời đã sẩm tối, nhưng hàng chẳng bán được bao nhiêu, nhìn đống chiếu chưa bán được, Thị thở dài bảo tôi:
– Chị Tít này, hàng của chúng ta còn nhiều quá, hay chị em ta kiếm chỗ nào tá túc một đêm đi, mai bán nốt rồi về.
Ngước lên trời thấy đã nhá nhem, bây giờ về cũng không kịp, tôi đành miễn cưỡng gật đầu đồng ý.
Chúng tôi đang dọn dẹp, thì một đoàn người ngựa đi qua. Người đánh xe ghì cương, dừng lại trước mặt chúng tôi. Thấy xe tự nhiên dừng, người ngồi bên trong vén màn lên hỏi phu ngựa:
– Anh Tuất! Anh dừng xe làm gì vậy?
Người đánh xe quay qua lễ phép trả lời:
– Bẩm quan, bà có dặn con, nếu đi qua chợ ở Vũ Lăng thì mua cho bà một ít chiếu ạ.
– Vậy sao?
– Thưa vâng.
– Vậy anh mua nhanh còn về không muộn.
Vị quan ấy không ai khác chính là Nguyễn Trãi, tôi chưa từng thấy người đàn ông nào đẹp đến như vậy, mắt rộng trán cao, ngời ngợi anh khí, dù biết lớn hơn tôi khá nhiều tuổi, nhưng khi nhìn thấy ngài ấy trái tim tôi cũng bị loạn một nhịp. Trước khi hạ rèm che xuống, Nguyễn Trãi có liếc qua chúng tôi, tôi thấy cánh tay của ngài ấy khựng lại giữa không trung, ánh mắt trở nên thất thần, chằm chằm nhìn Lộ.
Có lẽ ngài ấy đã yêu Thị ngay từ cái nhìn đầu tiên. Mà cũng phải thôi, Thị đẹp thế cơ mà, đến đàn bà nhìn còn thấy động lòng huống chi mấy chàng quân tử. Nguyễn Trãi bất giác đọc lên mấy câu thơ, là môt người ít chữ, nên không hiểu cho lắm, tôi đoán bài thơ ấy vừa có ý trêu ghẹo lại vừa muốn dò hỏi phối ngẫu của Thị:
– Ả ở đâu ta bán chiếu gon?
Chẳng hay chiếu hết hay còn
Xuân thu phỏng độ chùng bao tuổi
Đã có chồng chưa có mấy con?
(Nguồn: Thi Viện)
Vốn xuất thân con nhà gia thế, lại giỏi văn chương nên khi nghe Nguyễn Trãi đọc câu vừa rồi, Lộ khẽ cau mày, hất hàm đọc ngay một bài thơ tứ tuyệt để đáp lại Nguyễn Trãi:
– Tôi ở Tây Hồ bán chiếu gon
Cớ chi ông hỏi hết hay còn
Xuân thu mới tuổi trăng tròn lẻ
Chồng còn chưa có, có chi con.
(Nguồn: Thi Viện)
Nói đoạn Thị Lộ quẩy gánh chiếu đi thẳng, để lại Nguyễn Trãi đứng chết trân ở đó. Cho tới khi tên người hầu lay gọi mới bừng tỉnh. Nhưng khi đó Thị đã đi khuất rồi, ngài chỉ biết luyến tiếc nhìn về hướng thị rời đi, khẽ thốt lên một câu:
– Quả là kiệt nữ! – Đoạn Nguyễn Trãi quay lai nói với người hầu: – Giúp ta tìm cô ấy!
– Vâng a.
Chẳng biết là do bọn tôi tớ làm ăn tắc trách, hay do nguyên nhân nào khác, nên đám người ở không tìm ra tung tích của lộ. Khiến cho Nguyễn Trãi nuối tiếc không nguôi.
Cứ ngỡ hai người sẽ chẳng bao giờ gặp nhau nữa, nhưng số phận một lần nữa lại đưa họ đến với nhau trong hoàn cảnh trớ trêu.
Hôm ấy, chúng tôi cùng mấy cô gái trong làng đang cặm cụi rửa cói dưới sông, thì có một tiếng hét thất thanh làm mọi người giật mình:
– Có người chết…!
Tất cả ngước lên nhìn về phía cánh tay người kia chỉ, ở phía xa có một cái xác đang từ từ trôi về phía chúng tôi, cả đám sợ hãi la hét bỏ chạy toán loạn. Có lẽ do sợ hãi quá độ, nên Lộ đứng chết trân tại chỗ, tôi phải quay lại kéo, Thị mới hoàn hồn bỏ chạy theo tôi. Có người vội vã tới chỗ trưởng làng để báo án.
Khi biết tin trưởng làng và trai tráng vội vã chạy tới bờ sông, lúc họ tới nơi cái xác ấy đã dạt vào gần bờ, và mắc lại trong đám lau sậy. Không ai bảo ai nhanh chóng kéo thi thể vào bờ để an táng. Kéo lên được bờ, mới phát hiện ra, người đó vẫn còn sống. Và bất ngờ hơn nữa, người vừa được vớt lên lại chính là Nguyễn Trãi.
