Làng Vân Duyên, thuộc phủ Thiên Phúc, xứ Đông Thành, là một miền quê thanh bình nằm giữa một dải đồng bằng màu mỡ, nơi mùa xuân lặng lẽ vẽ lên từng nhành lúa non xanh rì, và con sông Đạm Giang mềm mại như tấm lụa trắng uốn mình quanh thôn xóm. Ở đây, người dân sống giản dị, chất phác và cần mẫn, ngày ngày lặng lẽ cùng đất trời tạo nên một bản giao hưởng mộc mạc mà thanh cao. Cái tên Vân Duyên vốn đã gợi nên sự lãng đãng, nhẹ nhàng  như mây vương nơi đầu ngõ, như duyên thầm từ thuở sơ sinh trời đất.

Tại làng ấy, nhà họ Trình vốn là dòng dõi gia thế lâu đời, có truyền thống y học và chữ nghĩa. Cụ tổ Trình từng là quan Thái y triều trước, để lại gia phong nghiêm cẩn và nền tảng học vấn cho con cháu. Gia đình ấy có một người con gái tên Trình Quỳnh Nhi  người mà cả vùng đất Đông Thành đều nghe danh với niềm kính trọng xen lẫn ngưỡng mộ.

Quỳnh Nhi từ nhỏ đã nổi tiếng là bậc nữ nhi hiếm có: nhan sắc mặn mà, dung nghi đoan trang, mà phẩm hạnh và tài trí lại càng khiến người ta phải nể phục. Mới lên mười ba, nàng đã đọc thông tứ thư ngũ kinh, mười lăm thì thi họa xuất thần, thường làm thơ đối đáp khiến các nho sinh trong vùng cũng phải thầm nghiêng mình. Dù vậy, nàng vẫn sống khiêm nhường, chăm chỉ giúp mẹ chữa bệnh bốc thuốc, không hề tự cao tự đại. Không thiếu những người ngỏ lời trăm năm, từ con nhà phú hộ đến những vị cử nhân vừa mới đỗ đạt, nhưng tất cả đều bị khước từ bởi Quỳnh Nhi chưa từng xao lòng vì một ai.

Chiều ấy là một buổi chiều cuối xuân, nắng nhạt như tơ, trời đượm một vẻ buồn man mác, như thể cả không gian đang chờ đợi một điều gì đó không thể gọi thành tên. Tôi  chị họ của Quỳnh Nhi, tên gọi thường ngày là Nhạn  cùng nàng quẩy đôi gánh chiếu ra chợ lớn Thăng Hoa để buôn bán. Đó là phiên chợ hiếm hoi kéo dài ba ngày một lần, nơi người người đổ về từ khắp huyện lân cận. Lũy tre già đã nhuộm gió mưa không ngăn được bước chân rộn ràng của những người mưu sinh.

Đến chợ thì trời đã nhá nhem. Gió từ bờ sông thổi về se lạnh, chiếu trải ra không ai ngó, khách khứa đã thưa dần. Quỳnh Nhi nhìn đống chiếu còn nguyên, đôi mày ngài khẽ chau lại, vẻ phiền muộn thoáng qua ánh mắt.

 “Chị Nhạn ơi… Hàng mình còn nhiều quá. Hay ta tìm chỗ nghỉ một đêm, sáng mai bán tiếp rồi hẵng về?”  Nhi nói, giọng nhẹ như gió, phảng phất chút mỏi mệt.

Tôi nhìn lên trời. Sao đã nhấp nháy trên đầu. Tôi thở dài:

 “Ừ. Giờ có về cũng chẳng kịp. Đêm khuya đường vắng, đi không khéo gặp chuyện chẳng lành. Mình kiếm quán trọ nghỉ tạm thôi.”

Đang thu dọn gánh hàng thì phía đầu chợ vang lên tiếng vó ngựa, lẫn trong ánh đuốc mờ là một đoàn xe ngựa đang tiến đến. Ngựa hí lên rồi dừng sững trước mặt chúng tôi. Một người đánh xe trung niên  dáng vẻ thật thà  cúi mình trước cánh cửa xe, kính cẩn:

 “Bẩm công tử, tới chợ Thăng Hoa rồi. Bà cụ dặn mua chiếu, không biết người có ghé chốc lát?”

Cánh rèm nhung khẽ vén, từ trong xe hiện ra một nam nhân mặc áo dài đen, khăn xếp chỉnh tề, đôi mắt sáng dưới hàng mi rậm, khuôn mặt mang vẻ trí tuệ u trầm nhưng hàm chứa một nỗi niềm sâu kín. Chỉ thoáng liếc, tôi đã nhận ra  ấy chính là Phan Chiêu  danh sĩ nổi tiếng đất kinh kỳ, người từng được vua tin dùng trong Viện Quốc Sử, văn tài hiển hách, mà nhân cách lại càng thanh cao.

Ánh mắt Chiêu lướt qua tôi rồi dừng lại ở Quỳnh Nhi. Trong khoảnh khắc ngắn ngủi ấy, thời gian như đông cứng lại. Người con gái áo nâu sồng kia chẳng tô son điểm phấn, gương mặt chỉ có đôi mắt sáng và vẻ thanh tú đằm thắm, ấy thế mà khiến Chiêu lặng người. Chàng bất giác ngâm lên một khúc thơ:

 “Nàng từ đâu đến bán chiếu tằm,

Chiếu còn hay đã rách nằm căm?

Tuổi đời xuân sắc vừa đôi tám,

Đã có phu chưa, mấy mối tằm?¹

Nghe những vần thơ trêu ghẹo, tôi lúng túng quay nhìn Quỳnh Nhi, ngỡ nàng sẽ bẽn lẽn bỏ đi. Nhưng không  nàng thản nhiên bước lên một bước, giọng ngân nga như suối đá, đối lại bằng một khúc thơ khác:

 “Thiếp từ Vân Duyên bán chiếu tằm,

Chiếu còn nguyên vẹn, chẳng rách căm.

Tuổi em mười tám trăng vừa rạng,

Phu chưa kén chọn, mối còn nằm.”¹

Nói đoạn, nàng quay gót, bước đi giữa ánh tà dương như một vầng trăng non lặng lẽ lùi vào mây. Còn Chiêu, chàng đứng chết lặng giữa ngưỡng cửa của buổi hoàng hôn, bàn tay vẫn lơ lửng bên tấm rèm, như thể chưa kịp níu lấy bóng dáng vừa khuất. Mãi đến khi người hầu khẽ gọi, Chiêu mới như tỉnh mộng, đôi môi mím nhẹ thốt lên:

 “Quả là… kỳ nữ!”

Rồi quay sang người hầu, ánh mắt lóe sáng:

 “Tìm cho ta… người con gái ấy!”

Câu chuyện định mệnh ấy  tưởng chỉ như khúc gió thoảng  nhưng nào ai ngờ được, chính là sợi tơ đầu tiên nối vào một mối duyên lớn lao, mà tự cổ xưa trời đất đã thêu thùa.

Ghi chú:

1: Mình biến tấu từ đối đáp của Nguyễn Trãi và Thị Lộ mong mọi người giơ cao đánh khẽ.